Ongeveer 100 jaar geleden begint de jonge Bram Moerman in Hilligersberg (bij Rotterdam) in de glastuinbouw én hij sticht een gezin. Tussen 1920 en 1940 krijgt hij tien kinderen en hij bouwt, ondanks de crisis van de jaren 30, een succesvol bedrijf op. Met, het is opvallend en herkenbaar, heel veel onbetaalde maar graag geleverde arbeid van zijn kinderen.
Zo begint ‘Land van glas’, van Koen van Wijk. De auteur vertelt het verhaal van de honderd jaar glastuinbouw aan de hand van de geschiedenis van zijn familie. De lezer leert een hoop over de ontwikkeling van de teelt van tomaten en sla, het bouwen van kassen, de groenteveiling, de export naar heel Europa. Herkenbaar voor mensen die de tuinbouw kennen, en een boeiende kennismaking voor anderen.
Door het boek heen groeien tuinderszoons op en beginnen voor zichzelf. Dat kon doordat de glastuinbouw in de afgelopen eeuw heel vaak ‘booming’ is geweest. Het oppervlak aan glas nam steeds toe, maar ook de productie per vierkante meter groeide onstuitbaar door steeds betere teelttechnieken. In de glastuinbouwgebieden heeft zich in de afgelopen honderd jaar niet minder dan een economisch wonder voltrokken.
Hard werken
Ondanks dat economische succes is de tuinbouw een weinig bekende wereld. Koen van Wijk beschrijft de cultuur van het familiebedrijf en de ontwikkeling van de glastuinbouw van binnenuit. Het beeld dat zo ontstaat: continu heel hard werken, continu investeren in vernieuwing van het bedrijf, pionieren met nieuwe technieken (soms zelf bedacht), enorme omzetten als de prijs goed is. En ook: kinderrijke gezinnen, een grote saamhorigheid, buren die geen concurrenten zijn maar elkaar helpen, en verjaardagen waarop (door de mannen) alleen maar over de tuinbouw wordt gepraat. Pas in de jaren 60 wordt het langzaam normaal om je kinderen te betalen voor hun arbeid in het bedrijf. De enkele ambtenaar die in de familie verzeild raakt kan rekenen op een pittige ontvangst. Vrouwen spelen een bijrol.
Voor wie de tuinbouw kent, is het boek een feest der herkenning. Aan het eind schrijft Koen van Wijk: “Ik besef dat dit boek ook geschreven had kunnen worden op basis van een familie uit Naaldwijk, De Lier, Aalsmeer, Venlo, of nog elders”. Dat klopt als een bus. Het verhaal van mijn familie, uit De Lier, is zonder meer vergelijkbaar, tot aan de oude foto’s toe. Het jongetje op de omslag lijkt zelfs op mijn vader. Verschillen zijn er ook: zo was in het Westland de druiventeelt belangrijk, in Hillegersberg niet.
Herkenning
De herkenbaarheid gaat gepaard met een gebrek: de personages blijven vlak, je kunt je als lezer moeilijk inleven in de personages. En al herken ik veel in het beeld van de tuinbouw, ik mis ook een hoop. Interessant punt: iedereen in deze familie slaagt in de tuinbouw, het ene succesverhaal volgt op het andere. In de realiteit is dat natuurlijk anders. De razendsnelle ontwikkeling heeft ook verliezers gekend: tuinders die failliet gingen (wat niet onopgemerkt bleef), tuinders die zich niet happy voelden bij de steeds verdergaande intensivering en schaalvergroting van de bedrijven. Sommige bedrijven werden erg groot en gingen internationaal opereren. De moderne glastuinbouwbedrijven zijn industrieel van karakter geworden, en dat is niet voor iedereen weggelegd.
Er zijn wel meer kanttekeningen te plaatsen bij de ontwikkelingen in de tuinbouw. Wat was de rol van vrouwen nou precies? Zoals wel meer tuindersvrouwen werkte bij mij thuis mijn moeder mee in het bedrijf, en ze besliste mee. Zo’n gezinsbedrijf droeg je samen. Wat meer aandacht voor die kant van de zaak had in het boek niet misstaan.
Wegvallen
Opvallend is dat Koen van Wijk bij welgeteld één sterfgeval uitgebreider stilstaat, soms vermeldt hij dat er iemand gestorven is maar vaak zelfs dat niet. Oude mensen verdwijnen uit het verhaal, jonge mensen verschijnen. Er zullen vaak begrafenissen zijn in de grote familie Moerman, in het boek komt er niet één langs. Het past bij het beeld van een altijd optimistische en energieke bedrijfstak waarin de tijd en de ontwikkelingen toch ook enigszins onverbiddelijk doordenderen.