Aandacht!

In wat voor tijd leven we? Moeilijke vraag natuurlijk, want we zitten er zelf middenin. De Amerikaan Matthew Crawford signaleert een probleem met aandacht. Het lijkt erop dat we allemaal voortdurend afgeleid zijn, of worden. Onze aandacht verspringt van Wordfeud via de ene mail na de andere tweet naar youtube-filmpjes en het laatste nieuws. En alles wordt begeleid door een permanente stroom van altijd springerige reclame. Hebben we een collectief concentratieprobleem?
In de trein en op straat kijkt niemand meer om zich heen, naar de stad of het landschap of naar andere mensen. Iedereen gaat op in wat de smartphone aan afleiding biedt. In mijn gezin betrap ik ons er soms op dat we allemaal ‘op de smartphone’ zitten: de een op wordfeud (meerdere spelletjes tegelijk), de ander op youtube, de derde op een mij onbekend spelletje, de vierde – dat ben ik zelf – op één van vier favoriete nieuwssites (waarbij ik berichten vaak een beetje afwezig tot mij neem).

Bedenkingen

‘Ik ben niet hier’ – lijkt de statement te zijn die van dit gedrag uitgaat. Ik schrijf dit stuk maar hou ondertussen nog vier andere ballen in de lucht. Ik ga ik ervan uit dat jij me niet ziet. Ik ben alleen, met mezelf bezig, bezig mezelf bezig te houden. Alles op mijn apparaatje is interessanter dan de werkelijkheid om mij heen.
Over deze dingen lees je wel eens wat bedenkingen. Men spreekt van een slecht teken des tijds, temeer daar het internet als vrije ruimte steeds meer een illusie blijkt: giganten als google, Facebook en Uber alsmede de NSA beïnvloeden dan wel bespioneren ons continu. Maar dat is niet erg, zo zegt men, want we gaan op deze manier op in een groter collectief bewustzijn, en dat gaat de wereld veel goeds brengen – onder leiding van google, Facebook en Uber, en bewaakt door de NSA. Daar wordt een mens niet vrolijk van. De vraag voor elk individu (maar, wordt gezegd, ‘persoonlijkheid’ en ‘individu’ zijn begrippen van vroeger, eigenlijk zijn het illusies) is: wat doe ik met mijn aandacht – welke keuzes maak ik? (maar, wordt gezegd, ook vrije wil is een illusie). Machteloosheid troef, vooral in het denken.

The world beyond your head

Die machteloosheid is wat mij betreft doorbroken met het werkelijk fantastische boek ‘The world beyond your head – how to flourish in an age of distraction’ van Matthew Crawford. Nog niet opgemerkt in Nederland geloof ik, maar zie deze recensie die mij tot de aankoop bracht. Crawford kijkt naar alledaagse ervaringen vanuit het thema ‘aandacht’. Zijn basisgedachte is dat aandacht een schaars goed is voor iedereen persoonlijk, waarop steeds meer claims en manipulatie wordt losgelaten. Het internet en de massamedia worden zo langzaam aan een bron van weliswaar gedeelde maar heel precies gemanipuleerde ervaringen. Vrijheid ho maar, aan de knoppen zitten de zogenaamde ‘choice architects’ van de internetgiganten en grote mediaconglomeraten. Denk bovendien aan ‘nudging’: subtiele duwtjes in de rug voor de goede zaak: gezonder eten, niet te hard rijden, nou ja: braaf zijn. Want wie beslist de richting van ‘nudging’? Wie bepaalt de goede zaak?
Crawford stelt dat iedereen het recht zou moeten hebben om ‘niet aangesproken te worden’ (the right not to be adressed). Zodat een mens met de aandacht die hij of zij ter beschikking heeft iets kan maken, gekibbel kan omzetten in iets uitpraten, met iemand kan kennis maken of bijvoorbeeld eens rustig kan nadenken. Zodat publieke ruimte publiek blijft. In dit fragment werkt hij deze gedachte uit aan de hand van de van reclame en media-uitingen overlopende luchthavens van tegenwoordig. Daar zijn stilte en rust wel beschikbaar, maar alleen in de business lounge, en daar moet je voor betalen… Als je dat niet wilt, is er natuurlijk nog een boek of krant. Of je smartphone – en dan ga je weer, opgesloten in jezelf.

Goofy krijgt geen ongelukken meer

Lezen, dat boek! Crawford is een zeer degelijke denker en schrijver maar provoceert ook en maakt grappen, je verveelt je geen moment. Hij vertelt huiveringwekkende verhalen over moderne Disneyfilmpjes (de hilarische slapstickachtige ongelukken van Goofy behoren tot het verleden, een machine lost zijn problemen op…), het ontwerp van gokmachines en de beurshandel op Wall Street – allemaal manieren om aandacht te exploiteren. En hij is heel praktisch. De uitweg uit de ‘crisis of attention’, ik duid het nu even kort aan, is volgens Crawford het benutten van je aandacht om ergens goed in te worden of te blijven: omgang met andere mensen in allerlei omstandigheden (in het gezin, in het verkeer), maar ook met de dingen: koken, motorrijden, een motor repareren, een instrument bespelen, tuinieren, orgelpijpen maken (daar gaat een heel hoofdstuk over), schaatsen. De relatie met de concrete wereld om je heen zo divers mogelijk houden, goed worden in van alles, zo blijf je als persoon heel. Zo bouw je een omgeving om in te leven, een ruimte die groter is dan je kamer-met-computer. Zo kan een kind opgroeien. Daar duidt de ondertitel van de Amerikaanse uitgave ook op: On becoming an individual in an Age of Distraction.

Wie exploiteert mijn data?

Na een tip in de Digitale Consumentengids heb ik, geïnspireerd door Crawford, sinds kort de plugin ghostery op mijn Firefox. Elke keer als ik een website bezoek, verschijnt rechtsonder even een lijstje van ‘trackers’ van bedrijven die mijn gangen op het internet willen volgen. Ghostery blokkeert die nu, soms zijn het er wel een stuk of acht! Heel interessant om te zien, en een groot plezier, dat blokkeren (zie overigens deze oproep van de consumentenbond). Toen ik een hotel in Zwolle boekte, kreeg ik vervolgens niet dagenlang hotelaanbiedingen voor mijn neus. En het kopen van ‘The world beyond your head’ heeft niet tot telkens nieuwe aanbiedingen van e-books geleid. Nergens voor nodig trouwens, eerst dit opzienbarende en rijke boek maar eens aandachtig herlezen.